پاسخ:

امام مهدي ‏(عليه السلام) در غيبت صغري، چهار نفر را به شيعيان معرفي فرمودند؛ اين چهار نفر، بين شيعيان به نام‏هايي؛ همچون: «نواب خاص امام زمان» (عجل اللَّه تعالي فرجه شريف)، «سفراي حضرت»، «وكلاي خاص»، «نواب اربعه» و «سفراي اربعه» معروفند.

آنان خود از اصحاب امامان پيشين و از عالمان بزرگ و پارساي شيعه بودند. [1] كه اساميشان عبارت است از:

1. ابو عمرو، عثمان بن سعيد عمري

وی نخستين نائب حضرت است و نزد شيعيان مقام والايي دارد. او به عمروي معروف است زيرا جدّ مادرش «عمروي» بود. [2] شغل او در ظاهر، روغن فروشي بود تا دشمنان، به اسراري كه بين او و امام ‏(عليه السلام) وجود داشت آگاهي نيابند. ابو عمرو، اموالي را كه شيعيان براي امام مي‏فرستادند در ظرف‏هاي روغن مخفي مي‏كرد و نزد امام عسكري‏ (عليه السلام) مي‏آورد، زيرا او علاوه بر وكالت امام زمان‏ (عليه السلام)، وكيل امام عسكري ‏(عليه السلام) نيز بود و مدتي هم به خدمت‏گذاري و وكالت امام هادي‏ (عليه السلام) مفتخر بود؛ پس عثمان بن سعيد از دوران جواني در خاندان عصمت و طهارت، افتخار خدمت‏گذاري داشت.

امام عسكري‏ (عليه السلام) در وصف او فرموده‏اند: ابو عمرو، ثقه، امين و مورد اعتماد من است همان‏گونه كه مورد اعتماد گذشتگانم بود. هر آنچه براي شما نقل مي‏كند از جانب من است و آنچه را به شما مي‏رساند از ناحيه من است.[3]

عثمان بن سعيد بعد از رحلت امام عسكري ‏(عليه السلام) آن حضرت را غسل داد و كفن كرد. و حضرت مهدي ‏(عليه السلام) او را بر وكالت و نيابت خود ابقا و اين نيابت را به گروهي از شيعيان اعلام كرد. عثمان بن سعيد بين امام عصر (عليه السلام) و مردم در غيبت صغري واسطه شد. و گاهي توقيعات و نامه‏هاي حضرت را به مردم ابلاغ مي‏كرد. پس از رحلت او، فرزندش محمّد، وكيل حضرت حجّت‏ (عليه السلام) شد.

2. دومين سفير حضرت مهدي‏ (عليه السلام) محمد بن عثمان بن سعيد عمروي است

وی نیز همانند پدر بزرگوار خود، از بزرگان شيعه به شمار مي‏آيد و موقعيت اجتماعي، تقوا و عدالت او، اعتماد امام و مردم را به خود جلب كرده بود تا آنجا كه حضرت مهدي ‏(عليه السلام) به او فرمودند: «لم يزل ثقتنا في حياة الاب رضي اللَّه عنه»؛ [4] تو هميشه در زمان حيات پدرت مورد وثوق و اعتماد ما بودي.

شخصي از محمد پرسيد: آيا خود حضرت مهدي‏ (عليه السلام) را ديده‏اي؟ فرمود: بلي! آخرين باري كه حضرت را زيارت كردم كنار كعبه بود كه مي‏فرمود: «اللهم أنجز لي ما وعدتني»؛ خدايا وعده ظهورم را محقق فرما! و حضرت را در كنار مستجار كعبه ديدم كه به پرده كعبه چسبيده بود و مي‏فرمود: «اللهم انتقم لي من أعدائک»؛ خدايا انتقام مرا از دشمنانت بستان!

او حدود پنجاه سال نيابت و وكالت حضرت مهدي‏ (عليه السلام) را بر عهده داشت و به خوبي انجام وظيفه كرد و توانست با مدعيان دروغين نيابت مبارزه و به امور مردم رسيدگي كند و توقيعات حضرت را به مردم برساند. تا آن‏كه در جمادي الاولي سال (304 يا 305 ه ق) به رحمت ايزدي پيوست.

3. سومين سفير حضرت حجّت‏ (عليه السلام) شيخ جليل القدر ابوالقاسم حسين بن روح نوبختي است

او از اصحاب امام عسكري ‏(عليه السلام) به شمار مي‏آيد که در آخر ماه جمادي الاولي سال (305 ه ق) نيابت امام مهدي‏ (عليه السلام) را به عهده گرفت. حسين بن روح ميان شيعيان بغداد، موقعيت اجتماعي خوبي داشت. آن گونه كه سفير دوم درباره‏اش گفته بود: او قائم مقام من و سفير بين شما و امام زمان (‏عليه السلام) است. او وكيل، ثقه و امين است؛ پس در امورتان به او مراجعه و در امور مهم به او اعتماد كنيد! زيرا من امر شده‏ام تا اين مطلب را به شما برسانم.[5] وي مدت 21 سال سفارت حضرت صاحب ‏(عليه السلام) را بر عهده داشت و آن حضرت در نخستين نامه‏اش به او، درود فراواني تقديمش كرد.[6] حسين بن روح در هجدهم شعبان سال (326 ه ق) رحلت كرد.

4. چهارمين سفير حضرت مهدي‏ (عليه السلام) ابوالحسن علي بن محمد سمري است

وی بنابر دستور امام زمان‏ (عليه السلام) و وصيت حسين بن روح نوبختي نيابت خاص به او منتقل شد و مدت سه سال وكيل خاص آن حضرت بود امّا به لحاظ اوضاع سياسي خاص، شرايط زمان و كوتاه بودن دوران سفارت، فعاليت عمده‏اي نداشت يا شايد كارهاي او از باب تقيّه و احتياط، براي آيندگان نقل نشده است! چند روز پيش از رحلت او، آخرين توقيع حضرت ولي عصر (عليه السلام) صادر شد و آن حضرت به او اعلام فرمود: «تا شش روز ديگر مرگ تو فرا خواهد رسيد؛ امورت را آماده كن! و مهيّا باش! و شخصي را هم به عنوان جانشين خود تعيين نكن! چون زمان غيبت دوم (كبري) فرا رسيده است». [7]

وظايف نواب اربعه

1. زدودن شک و حيرت مردم درباره وجود حضرت مهدي ‏(عليه السلام)

مهم‏ترين وظيفه نواب چهارگانه به ويژه نخستين آنان، اين بود كه به شيعيان وجود آن حضرت را ثابت كنند و به آنان بگويند كه امام عسكري‏ (عليه السلام) فرزندي به نام مهدي‏ دارد. او، امام است و اينان وكيل اويند.

2. مبارزه با غلات و مدعيان دروغين مهدويت و بابيّت

3. پاسخ‏گويي به شبهات و پرسش‏هاي فقهي و اعتقادي

4. سازمان‏دهي و سرپرستي سازمان وكالت؛ يعني نائبان خاص، در هر منطقه‏اي شخصي را وكيل خود كرده بودند تا آنان به امور مردم رسيدگي كنند. از اين‏رو نواب اربعه، سازمان وكالت را نيز سرپرستي و رهبري مي‏كردند.

5. مبارزه با وكلاي دروغين و مدعيان وكالت

6. حفظ امام مهدي ‏(عليه السلام)، از راه پنهان داشتن نام و مكان حضرت

7. آماده‏سازي مردم براي پذيرفتن غيبت كبري

8. دريافت و توزيع اموال متعلق به امام مهدي ‏(عليه السلام)

گفتني است نيابت خاص حضرت، شرايط ويژه‏اي داشت كه در هر كسي يافت نمي‏شد. برخي از اين شروط عبارتند از:

1. فهم و درايت بالا نسبت به ديگران

2. حساس نبودن حكومت‏هاي زمان نسبت به نايب

3. صبر و استقامت ويژه در انجام مأموريت

4. رازداري و حفظ اسرار امام و رعايت اصل تقيه.

پاورقي و منابع:

[1]. مؤلفان پور سيد آقايي، جباري عاشوري، حكيم، تاريخ عصر غيبت (نگاهي تحليلي به عصر غيبت امام دوازدهم، ص 285، انتشارات حضور.

[2]. شيخ طوسي، الغيبة، ص 214، و تاريخ سياسي غيبت امام دوازدهم (عليه السلام)، دكتر جاسم حسين، ص 141.

[3]. علامه محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 51، ص 334.

[4]. همان، ص 349.

[5]. شيخ طوسي، الغيبة، ص 371.

[6]. همان، ص 372.

[7]. علامه محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 51، ص 361، الناشر مؤسسة الوفاء، بيروت، الطبعة الثانية، 1403 (ه ق)، و كمال الدين و تمام النعمة، شيخ صدوق، ج 2، ص 516 و الغيبة، شيخ طوسي، ص 442-443.