در آن چهار آيه پیرامون بحث مهدویت وجود دارد که عبارتند از آيات 1،2،3 و 4

«و الفجر، و ليال عشر، و الشفع و الوتر، و الليل اذا يسر» [1]

به سپيده‌دم سوگند و به شبهاي ده‌گانه و به زوج و فرد و به شب، هنگامي كه (به روشنائي روز) حركت مي‌كند، سوگند، كه پروردگارت در كمين ظالمان است.

جابر جعفي از امام صادق (عليه السلام) در ذيل این آيات شريفه، روايتي را نقل مي‌كند كه حضرت فرمود:

«مراد از (و الفجر)، حضرت قائم (عليه السلام) است و مراد از (و ليال عشر)، امامان از حسن تا امام يازدهم (عليهم السلام)، هستند و مراد از (الشفع)، اميرالمومنين (عليه السلام) و فاطمه (سلام الله عليها) مي‌باشد و مراد از (الوتر)، خداي يكتا و بدون شريک است و مراد از (الليل اذا يسر) دولتي است كه تا دولت حضرت قائم (عليه السلام)، ادامه پيدا مي‌كند. [2]

پي‌نوشت‌ها:

[1]. سوره فجر، آيات 1 الي 4

[2]  تفسير برهان، ج 4، ص 457

در این سوره دو آيه پیرامون مهدویت وجود دارد که عبارتند از آيات 15-39

«و لئن جاء نصر من ربک». [1]

هنگامى كه پيروزى از سوى پروردگارت بيايد.

نصر الهى در اين آيه شريفه به معنى ظهور حضرت قائم (عجل الله تعالي فرجه الشریف) است.[2]

«بل هو آيات بينات في صدور الذين اتوا العلم». [3]

بلكه اين كتاب آسمانى مجموعه‌اى از آيات روشنى است كه در سينه صاحبان دل (علم) جاي دارد.

على بن اسباط نقل مي‌كند: مردى از امام صادق (عليه السلام) از تفسير اين آیه، پرسيد، حضرت در جواب فرمود:

«مقصود مائيم كه قائم به امر خدا يكى پس از ديگرى هستيم تا اين كه صاحب شمشير (يعنى حضرت بقية الله، بيايد و در هنگامه آمدن صاحب شمشير، امر به گونه‌اى ديگر خواهد شد. [4]

پي‌نوشت:

[1]. سوره عنكبوت، آيه 10

[2]. الف) بحار الانوار، ج 51، ص 48 - ب) تفسير صافي، ج 4، ص112 - ج) تفسير برهان، ج 4، ص 245

[3]. سوره عنكبوت، آيه 49

[4]. الف) تفسير برهان، ج 4، ص 256 - ب) اثبات الهدي، ج 7، ص127

در این سوره سه آيه پیرامون مهدویت وجود دارد که عبارتند از آيات 113-115- 135

«أو يحدث لهم ذكرا» [1] يا براى آنان تذكرى ايجاد نمايد.

(ذكر) در اين آيه شريفه، اشاره به ظهور حضرت قائم آل محمد (عجل الله تعالي فرجه الشریف) و خروج سفيانى است. [2]

«و لقد عهدنا الى آدم من قبل فنسي و لم نجد له عزما» [3]

ما از آدم پيش از آن پيمان گرفته بوديم، عزم استوارى براى او نيافتيم.

امام باقر(عليه السلام) درباره اين آيه كريمه فرمود: «پروردگار از تمام پيامبران عهد و پيمان گرفت و فرمود:ئآيا پروردگار شما نيستم و محمد (صلي الله عليه و آله) پيامبر من نيست و على أميرالمؤمنين (عليه السلام)  نمى‌باشد؟ همه عرض كردند بلى، همين طور است. شما پروردگار و محمد (صلي الله عليه و آله) پيام رسان و على وصى و أميرالمؤمنين است. نبوت براى ايشان مقرر و ثابت گرديد.

پس از آن، از پيامبران اولى العزم عهد ديگرى گرفت، فرمود: بدانيد من پروردگار شما هستم و محمد (صلي الله عليه و آله) پيامبر خاتم و رسول من است و على أميرالمؤمنين (عليه السلام) و اوصياى بعد از او، واليان امر من و خزان علم من مى‌باشند و به وسيله مهدى (عليه السلام) يارى مى‌كنم دين خود را و از دشمنانم انتقام مي‌گيريم و دولت حق را ظاهر (آشكار) مى‌سازم و از روى رغبت و كراهت پرستش مي‌شوم. پيامبران عرض كردند: پروردگارا ما اقرار و اعتراف داريم و گواهى مى‌دهيم و آدم انكار نكرد، ولى اقرار هم ننمود. پيامبرانى كه عزم راسخ داشتند و به ميثاق خود وفادار بودند و به آن عهد اقرار داشتند، فقط پنج نفر بودند. حضرت نوح، حضرت ابراهيم، حضرت موسى، حضرت عيسى، حضرت خاتم الانبياء محمد (صلي الله عليه و آله) و اين قول خداوند متعال است (سپس اين آيه را تلاوت فرمود: «و لقد عهدنا الى آدم من قبل فنسى و لم نجد له عزما».[4]

«فاصبر على ما يقولون» [5] در برابر آن چه آنها مى‌گويند، صبر كن.

ابوبصير نقل مى‎كند كه حضرت صادق (عليه السلام) در تفسير اين آيه فرمود:

«يعنى اى محمد، با تكذيب آنان بساز (و صبر كن) كه من به دست مردى از نسل تو، حضرت قائم (عجل الله تعالي فرجه الشریف)، كه بر خون ستمگران مسلطش كنم، از آنها انتقام گيرم. [6]

 پي‌نوشت‌ها:

[1]. سوره، طه، آيه 113

[2]. الف) بحار الانوار، ج 51، ص46 - ب) تفسير قمي، ج 2، ص56 - ج) تفسير برهان، ج 3، ص45

[3]. سوره طه، آيه 115

[4]. الف) تفسير الميزان، ج14، ص 348 - ب) تفسير جامع، ج 4 ص 205 - ج) تفسير برهان، ج3، ص 45 - د) تفسير صافي، ج 3، ص 324

[5]. سوره طه، آيه 130

[6] اثبات الهدي، ج 7، ص 128

در این سوره سه آيه پیرامون مهدویت وجود دارد که عبارتند از آيات 15،16،17

«انهم يكيدون كيدا، و اكيد كيدا، فمهل الكافرين امهلهم رويدا» [1]

آنها پيوسته حيله مي‌كنند  و من در مقابل آنها، حال كه چنين است كافران را اندكي مهلت دهد (تا سزاي اعمالشان را ببينند).

ابي‌بصير از حضرت صادق (عليه السلام) روايت كرده كه حضرت فرمود:

«منافقين و مشركين عليه رسول خدا و اميرالمومنين و حضرت فاطمه و حسنين (عليهم السلام) كيد و حيله كردند، پس خداوند به پيامبرش فرمود: اي رسول ما، من هم با آنها كيد مي‌كنم. به آنها مهلت مي‌دهم تا وقت ظهور حضرت قائم و به واسطه وجود آن بزرگوار از ستمگران و سركشان قريش و بني‌اميه و ساير مردم كه ظلم و ستم نمودند، انتقام مي‌گيريم». [2]

پي‌نوشت:

[1]. سوره طارق، آيات 15، 16، 17

[2]. الف) غاية، المرام، ص756 - ب) بحار الانوار، ج 51، ص 49

در این سوره دو آيه پیرامون بحث مهدویت وجود دارد که عبارتند از آيات 4- 21

«ان نشأ ننزل عليهم من السماء آية فظلت أعناقهم لها خاضعين» [1]

اگرما اراده كنيم از آسمان بر آنها آيه‌اى نازل مي‌كنيم كه گردنهايشان در برابر آن خاضع گردد.

عمر بن حنظله از امام صادق (عليه السلام) از علامات قيام قائم پرسيد، امام (عليه السلام) فرمود: پيش از قيام قائم (عليه السلام) پنج نشانه است:

1- فرياد (صيحه آسمانى)

2- خروج سفيانى.

3- فرورفتن سفيانى و لشكر او در زمين.

4- قتل نفس زكيه.

5- قتل يمانى.

عمر بن حنظله گويد اين آيه« إن نشأ ننزل عليهم من السماء» را خدمت حضرت، عرض كردم و پرسیدم كه منظور اين آيه همان صيحه است؟ حضرت فرمود: آرى هرگاه اين صيحه ظاهر شود گردنكشان و دشمنان خداوند تعالى، خاضع و فرمانبر شوند.

همچنين ابى بصير و ابن الورد از حضرت باقر (عليه السلام) روايت كرده‌اند كه امام فرمود:

اين آيه در شأن قائم (عليه السلام) نازل شد و منادى به نام حضرت و نام پدرش از آسمان ندا مى‌كند. [2]

«ففررت منكم لما خفتكم فوهب لي ربي حكما و جعلني من المرسلين» [3]

و به دنبال آن هنگامى كه از شما ترسيدم، فرار كردم و پروردگارم به من دانش بخشيد و مرا از پيامبران قرار داد.

مفضل بن عمر مى‌گويد امام صادق (عليه السلام) فرمود:

«وقتى كه قائم ما قيام كند، به مردم خطاب كند و اين آيه را بخواند: «ففررت منكم لما خفتكم تا آخر» [4]

پي‌نوشت‌ها:

[1]. سوره شعرا، آيه 4

[2]. ينابع المودة، ص 427

[3]. سوره شعرا، آيه 21

[4]. الف) اثبات الهدي، ج 7، ص 124 - ب) تفسير برهان، ج 3، ص183

در این سوره یک آيه پیرامون مهدویت وجود دارد که می‌فرماید:

«إنما انت منذر و لكل قوم هاد» [1]

ای پیامبر، تو تنها بيم دهنده‌اى و براى هر گروهي هدايت كننده‌اى هست.

زمين از حجت حق خالى نخواهد ماند.

عبدالله بن عباس مى‌گويد: پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) فرمود: من سيد انبياء هستم و على بن ابى طالب سيد اوصياء، به درستى كه جانشينان بعد از من، 12 نفرند كه هدايت كننده اقوام و مردم زمانشان مى‌باشند، اول آنها علي بن ابى طالب و آخرينشان القائم (عجل الله تعالي فرجه الشریف) است. [2]

پي‌نوشت:

[1]. سوره رعد، آيه 7

[2]. الف) علي و الوصيه، ص 49 - ب ) تفسير صافيف ج 3، ص 59

در این سوره دو آيه پیرامون مهدویت وجود دارد که عبارتند از آيات 22-23

«و في السماء رزقكم و ما توعدون» [1]

روزى شما در آسمان است و آنچه به شما وعده داده مى‌شود.

علامه مجلسى (قدس سره) در تفسير اين آيه شريفه از ابن عباس نقل مى‌كند كه او گفت:

(مراد از آنچه وعده مى‌دهد)، خروج حضرت مهدى (عجل الله تعالي فرجه الشریف) است. [2]

«فو رب السماء و الأرض إنه لحق مثل ما أنكم تنطقون.» [3]

سوگند به پروردگار آسمان و زمين كه اين مطلب حق است همانگونه كه شما سخن مى‌گوئيد.

اسحاق بن عبدالله از امام چهارم حضرت زين العابدين (عليه السلام) پيرامون تفسير اين آيه روايتى نقل مى‌كند كه حضرت فرمود: «به درستى كه قيام قائم (عليه السلام) حق است، مانند سخنى كه با يكديگر رد و بدل مى‌كنيد (حق و حقيقت است).[4]

پي‌نوشت:

[1]. سوره ذاريات، آيه 22

[2]. الف) بحار الانوار، ج 51، ص53 - ب) اثبات الهدي، ج 7 ص 6

[3]. سوره ذاريات، آيه 23

[4]. الف) ينابيع الموده، ص 429 - ب) اثبات الهدي، ج 7، ص 130

در این سوره هشت آيه مى‌باشد که عبارتند از آيات 1-2-3-4-10- 11-12-13

«حم، و الكتاب المبين، انا أنزلناه في ليلة مباركة إنا كنا منذرين- فيها يفرق كل امر حكيم» [1]

حم، سوگند به اين كتاب آشكار. ما آن را در شبى پربركت نازل كرديم، ما همواره انذار كننده بوده‌ايم. در آن شب كه هر امرى بر طبق حكمت خداوند تنظيم مى‌گردد.

عبدالله بن مسكان از امام صادق و امام كاظم (عليهما السلام) روايت مى‌كند كه فرمودند: «خداوند تبارک و تعالى قرآن را در شب مباركى كه همان شب قدر باشد يكجا به بيت المعمور نازل فرمود، سپس در طول بيست و سه سال تدريجا بر پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله) نازل شد، خداوند متعال در شب قدر هر امرى را، از حق و باطل مقدر مى‌نمايد و آنچه رخ مى‌دهد يا بدائى يا مشيتى و يا تقديمي و تأخيرى در اجلها و روز‌ی‌ها و بلاها و أمن و أمنيت و سلامتى و عافيت و غير ذلک كه بايد روى دهد، همه را به رسولش (صلي الله عليه و آله) القاء مي‌كند و بعد از آن حضرت به اميرالمؤمنين و بعد از آن جناب به ائمه طاهرين (عليهم السلام) مى‌رساند تا مى‌رسد و منتهى مى‌شود (به خاتم الأوصياء) صاحب الزمان مهدى (عجل الله تعالي فرجه الشریف) [2]

«فارتقب يوم تأتي السماء بدخان مبين يغشي الناس هذا عذاب اليم ربنا اكشف عنا العذاب إنا مؤمنون، أنى لهم الذكرى و قد جائهم رسول مبين.» [3]

منتظر روزى باش كه آسمان دود آشكارى پديد آورد. همه مردم را فرا مى‌گيرد، اين عذاب دردناكى است.

(مى‌گويند) پروردگارا عذاب را از ما برطرف كن كه ايمان مى‌آوريم. چگونه و از كجا متذكر مى‌شوند با اين كه رسول آشكار (با معجزات و منطق روشن) به سراغ آنها آمد؟

نشانه‌هاي آخرالزمان و ظهور مهدي آل محمد (عجل الله تعالي فرجه الشریف):

روايتى از أميرالمؤمنين نقل است كه بر اساس آن رسول خدا (صلي الله عليه و آله) فرموده: ده نشانه است كه قبل از قيامت به هر حال ظاهر مى‌شود:

1- سفياني.

2- دجال.

3- دخان.

4- دابة الأرض.

5- قيام حضرت مهدى (عليه السلام)

6- طلوع آفتاب از مغرب.

7- نزول حضرت عيسى.

8- زلزله در مشرق.

9- زلزله در جزيرة العرب.

10- آتشى كه از اعماق عدن بر مى‌خيزد و مردم را به سوى محشر مى‌راند. [4]

حذيفه يمانى سئوال مى‌كند: يا رسول الله منظور از دخان چيست؟

رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در پاسخ، آيه شريفه «فارتقب يوم تأتي السماء بدخان مبين» را تلاوت فرمود، سپس افزود: دودى است كه ميان مشرق و مغرب را پر مى‌كند و چهل شبانه روز باقى مي‌ماند، اما مؤمن حالتى شبيه زكام به او دست مى‌دهد و اما كافر شبيه مستان خواهد شد و دود از بينى و گوش‌ها و پشت او بيرون مى‌آيد. [5]

پي‌نوشت:

[1]. سوره دخان، آيات 1 ، 2 ، 3 ، 4

[2]. الف ) ينابيع الموده، ص 428 - ب) تفسير جامع، ج 6، ص 283 - ج) تفسير برهان، ج 4، ص 159

[3]. سوره دخان، آيات 10 الي 13

[4]. بحار الانوار، ج 2، ص 209

[5]. تفسير نمونه، ج 21، ص 164

در این سوره چهار آيه پیرامون مهدویت وجود دارد که عبارتند از آيات 36-37-38-87

«قال رب فانظرني الى يوم يبعثون  قال فأنک من المنظرين الى يوم الوقت المعلوم» [1]

گفت پروردگارا مرا تا روز رستاخيز مهلت ده، فرمود تو از مهلت يافتگانى، (اما نه تا روز رستاخير بلكه) تا روز وقت معينى.

وهب بن جمع گويد: از حضرت صادق (عليه السلام)، در مورد مراد از روز مذكور در اين آيات پرسیدم، حضرت فرمود: «اى وهب، آن روزى است كه پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله) بعد از قيام قائم ما مهدى (عليه السلام) انتظار آن را مى‌كشد.» [2]

«و لقد آتيناک سبعأ من المثاني و القرآن العظيم» [3]

ما به تو سوره حمد و قرآن عظيم داديم.

امام صادق (عليه السلام) درباره سؤالى كه پيرامون اين آيه شريفه از حضرتش شد، فرمود: «ظاهرش سوره حمد است، هفت آيه دارد و دو مرتبه نازل شده يا اين كه در نماز تكرار مى‌شود و يا اين كه بهترين آيات است و باطنش فرزندم است و هفتمين آنها قائم (عليه السلام) است.[4]

پي‌نوشت:

[1]. سوره حجر، آیات 36 ـ 7 ـ 38

[2]. الف) ينابيع الموده، ص 424 - ب). اثبات الهديف  ج 7، ص 101

[3]. سوره حجر، آيه 87

[4]. الف) غايه المرام، ص 737 - ب) اثبات الهدي، ج 7، ص 101

در  این سوره هشت آيه پیرامون مهدویت وجود دارد که عبارتند از آیات آيات 7- 39- 31- 55- 60- 65- 77- 78

«و ان الساعة آتية لاريب فيها» [1]

و اينک رستاخيز (ساعت قيامت) شكى در اين نيست.

ابى سعيد خدرى مى‌گويد: پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) فرمود:

«ساعت قيامت برپا نمى‌شود مگر اين كه دنيا پر از ظلم و جور دشمن شود، سپس كسى از اهل بيت من قيام مى‌كند و دنيا را پر از عدل و داد می‌كند بعد از اين كه پر از ظلم و دشمن شده باشد.[2] سپس نشانه‌هاى قائم را بيان کرده و می‌فرماید: مهدى از ما اهل بيت است، داراى پيشانى پهن و بينى كشيده عقابى، عدل و داد را بر زمين مى‌گستراند همان گونه كه از جور و ستم پرشده است...» [3]

«اذن للذين يقاتلون بانهم ظلموا و إن الله على نصرهم لقدير» [4]

به كسانى كه بر آنان ستم شده است اجازه نبرد داده شد و خداوند بر ياريشان تواناست.

امام صادق (عليه السلام) در تأويل اين آيه شريفه فرمود: «اين آيه درباره قائم و اصحاب اوست، و هنگام قيام، خون‌بهاى حسين (عليه السلام)  مى‌خواهند و می‌گويند: مائيم صاحب اختياران خون و خون‌خواهان امام حسين (عليه السلام) [5] و خداوند متعال به آنان وعده نصر و پيروزى بر كفار و معاندين را داده است.[6]

«الذين إن مكناهم في الأرض أقاموا الصلاه و آتوا الزكاه و أمروا بالمعروف و نهوا عن المنكر و لله عاقبه الأمور.» [7]

و ياران خدا كساني هستند كه هرگاه در زمين به آنها قدرت بخشيديم، نماز را برپا مى‌دارند و زكات را ادا مى‌كنند و امر به معروف و نهى از منكر مى‌نمايند و پايان همه كارها از آن خداست.

ابى‌جارود از امام باقر (علیه السلام) نقل مى‌كند كه فرمود:

«نزول اين آيه در شأن مهدى (عجل الله تعالي فرجه الشریف) و اصحاب اوست، كه شرق و غرب زمين را مالک شوند، خداوند دين را به وسيله ايشان ظاهر  مي‌كند تا آنجا كه اثرى از ظلم و بدعت باقى نمى‌ماند.»

از امام صادق (عليه السلام) روايت ديگرى نیز همچون اين روايت نقل شده است.[8]

«و لايزال الذين كفروا في مريه منه حتى تأتيهم الساعه بغته او يأتيهم عذاب يوم عقيم» [9]

كافران همواره درباره قرآن در شک مى‌باشند تا اين كه روز قيامت ناگهان فرارسد، با عذاب روز عقيم (روزى كه قادر بر جبران نيستند) به سراغشان بيايد.

زراره بن اعين مى‌گويد:

«از امام باقر (عليه السلام) درباره (ساعتی كه ناگهانى مى‌آيد) سئوال كردم، حضرت فرمودند: ساعت (قيام) قائم (عليه السلام) است كه ناگهانى خواهد بود.»

«و من عاقب بمثل ما عوقب به ثم بغى عليه لينصرنه الله إن الله لعفو غفور» [10]

هر كس به همان مقدار كه به او ستم شده، مجازات كند، سپس كسى كه مورد تعدى قرار گيرد، خدا او را يارى خواهد كرد خداوند بخشنده و آمرزنده است.

از امام صادق (عليه السلام) در تفسير اين آيه روايت شده كه فرمودند:

«هنگامى كه رسول خدا (صلي الله عليه و آله) براى رهايى از دست كفار و مشركين از مكه خارج شدند و به سوى غار رفتند، مشركين حضرت را تعقيب كردند، تا او را بكشند، ولى موفق نشدند. آنگاه در جنگ بدر درگيرى شديدى بين پيامبر (صلي الله عليه و آله) و كفار شد و سرانجام « عتبه بن ربيعه» و «شيبه بن ربيعه» و «وليد بن عتبه» و «حنظله بن ابى سفيان» و «ابوجهل» و عده زيادى از كفار به دست رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و اصحاب او به قتل رسيدند. ولى بعد از وفات رسول خدا (صلي الله عليه و آله) پسر هند، دختر عتبه بن ربيعه  (معاويه بن ابى سفيان) عقده و كينه خود را اظهار نمود و با اطاعت و پيروى نكردن از اميرالمؤمنين (عليه السلام) و جنگ با آن حضرت و هچنين فرزندش، يزيد از روى ظلم و ستم امام حسين (عليه السلام) را شهيد نمود و اين دشمنى و كينه ديرينه خود را اظهار نمود و با خواندن اشعار ذیل (در حالى كه سر مقدس امام حسين (عليه السلام ) مقابل او بود) كينه توزى و دشمنى خود را با اهل بيت بيان نمود:

ليت اشياخي ببدر شهدوا

وقعه الخزرج من وقع الاسل

لاهلوو استهلوا فرحا

ثم قالوا يا يزيد لا تشل

لست من خندق ان لم انتقم

من بني احمد ما كان فعل

قد قتلنا الاقوم من ساداتهم

و عدلناه ببدر فاعتدل

در پايان اين آيه شريفه آمده «لينصرنه الله» يعنى: خداوند متعال او را (پيامبر خود را) با قائم مهدى كه از فرزندان اوست يارى خواهد نمود.»

«و يمسک السماء ان تقع علي الأرض إلأ بإذنه» [11]

و آسمان (كرات و سنگهاى آسمانى) را نگه مى‌دارد تا بر زمين جز به فرمان او فرو نيفتد؟

پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) فرمود:

«امامان بعد از من، 12 نفرند، اول آنها على بن ابيطالب و آخرينشان، القائم بالحق (مهدى) است اگركسى منكر آنها شود، يا منكر يكى از آنها شود، منكر من خواهد بود و به واسطه آنها (امامان) است كه خداوند آسمان را از فرو افتادن بر روى زمين نگه داشته و زمين را حفظ نموده كه به مردم آسيبى نرساند. سپس آية فوق را تلاوت نمود «و يمسك السماء» تا آخر.

«يا ايها الذين آمنوا اركعوا و اسجدوا و اعبدوا  ربكم و افعلوا الخير لعلكم تفلحون و جاهدوا في الله حق جهاده هو اجتباكم و ما جعل عليكم في الذين من حرج ملة ابيكم ابراهيم هو سماكم المسلمين من قبل و في هذا ليكون الرسولى شهيدا عليكم و تكونوا شهداء على الناس فأقيموا الصلاه و آتو الزكاه و اعتصموا بالله هو مولاكم فنعم المولى و نعم النصير.» [12]

ترجمه آيات در متن حديت آمده است.

در كافى به سند از بريد عجلى روايت كرده، كه گفت:

«به امام ابى جعفر (عليه السلام) عرض كردم؟ معناى آيه، «يا أيها الذين آمنوا اركعوا» تا آخر آيه، و آیه «و جاهدوا في الله حق جهاده» تا آخر آيه چيست؟

امام باقر (عليه السلام) فرمود: منظور اين آيه، مائيم، منتخب شدگان و نيز مائيم كه خداى تعالى در دين براى ما (حرجى) قرار نداده، حرج، سختى است شديدتر از آنچه كلمه «ضيق» افاده مى كند.

در مورد اين جمله از آيه شريفه: «ملة ابيكم ابراهيم»، حضرت فرمود:

منظور خصوص مائيم «هو سمّاكم المسلمين» خداى عزوجل ما را با آنچه كه از ناحيه خداى تبارک و تعالى به ما رسانيده گواه ما كرد و ما را تا روز قيامت ( به آنچه ما به ايشان رسانديم) گواه بر مردم قرار داده است. پس هر كس روز قيامت را قبول دارد، ما او را تصديق مى‌كنيم و هر كه منكر قيامت است ما منكر او خواهيم بود.»

پي‌نوشتها:

[1]. سوره حج، آيه 7.

[2]. فرائد السمطين، ج 2، ص 216.

[3]. همان.

[4]. سوره حج، آيه 39.

[5]. الف) اثبات الهدي، ج 7، ص 104 - ب) غايه المرام، ص 742.

[6]. تفسير صافي، ج 3، ص 381.

[7]. سوره حج، آيه 41.

[8]. الف) ينابيع الموده،  ص425 - ب) شواهد التنزيل، ج1، ص 400 نزديک به همين مضمون تقريبا - ج) تفسير فوات بن ابراهيم كوفي، ص 274.

[9]. سوره حج، آیه 55.

[10]. سوره حج، آیه 60.

[11]. سوره حج، آیه 65.

[12]. سوره حج، آیات 77-78.