دعاها و زيارتهاي مربوط به ساحت مقدس امام زمان (عجّل ‏اللّه ‏تعالي ‏فرجه الشریف) و صاحب اختيار عوالم امكان، بخش مهمي از فرهنگ شيعه را به خود اختصاص داده است. اين گستردگي سرچشمه‌ای جز اين ندارد كه آن حضرت، خاتم اوصيا و اميد امتهاست و با امامتي كه تاكنون دوازده قرن از آن مي‏گذرد، نمونه‏اي در انبيا و امامان گذشته است.
جمع‏آوري و تدوين ادعيه و زيارات مربوط به آن حضرت به صورتهاي مختلفي تاكنون انجام شده و دايره وسيعي دارد. در اين نوشته به چند نمونه مشهور آنها اشاره مي‏شود و با برداشتهاي موضوعي و تلخيصي كه از مضامين آنها شده، آشنايي بيشتري با محتواي اين دعاها پيدا خواهيم كرد.
لازم به تذكر است كه دعا براي وجود شريف امام زمان (عجّل ‏اللّه‏ تعالي ‏فرجه الشریف)، در دعاهاي مخصوص به حضرت محدود نمي‏شود؛ بلكه در زيارات ائمه و اعمال شب و روز جمعه و حتي در دعاهاي نماز و غيره نيز به چشم مي‏خورد، كه در اين نوشته به آن موارد هم مراجعه شده است.
بخش اول
برداشتي از ادعيه و زيارات مربوط به امام زمان (عجّل‏ اللّه‏ تعالي ‏فرجه الشریف)، كه بيانگر محتواي آنهاست و آنچه ما بر زبان جاري مي‏كنيم و بايد به معناي آن توجه كنيم، بخش نخست اين نوشتار است كه بطور خلاصه و فهرست‏وار تقديم مي‏شود:
دعاهايي كه در مورد خود حضرت است
1. تعجيل در فرج و ظهور حضرت
اين مضمون بيش از مضامين ديگر در ادعيه و زيارات آمده است. در دعاها و زيارتهاي مربوط به امام زمان (عجّل‏ اللّه‏ تعالي‏ فرجه الشریف)، آنچه بيش از همه به چشم مي‏خورد، دعا براي تعجيل فرج و مقرر گشتن امر ظهور حضرت از جانب خداوند به عبارتهاي مختلف است. دعا براي تعجيل فرج گاهي به صورت تصريح و گاهي به صورت كنايه است مانند: عزّت مؤمنان و ذلت جباران، منافقان، كفار، معاندان، دشمنان، سلاطين، رقيبان حضرت و آنان كه سعي در خاموش نمودن نور حضرت و از ياد بردن ذكر او دارند.
ياري مؤمنان و سركوب دشمنان توسط حضرت، درخواست چشم روشني براي معصومين و ذريه آنها و نيز شيعيان، از خداوند كه اشاره به ظهور و فرج است؛ احياي دين و سنت و درستي تغيير يافته‏هاي قرآن و بازگرداندن احكام تغيير داده شده توسط حضرت، ظاهر شدن نور حضرت و برطرف شدن بدعتها و باطلها. گسترش عدل و داد به دست حضرت پس از شيوع ظلم و جور، ايجاد رعب و سيطره براي حضرت پس از ظهور، نشر علم و پاكسازي جهان از ضلالتها توسط حضرت، برطرف شدن تمامي مشكلات و غمهاي مؤمنان توسط حضرت، استقرار امنيت در همه جا توسط حضرت، هدايت تمامي بندگان به آن حضرت، جمع و يگانگي احزاب و فرقه‏هاي مختلف توسط حضرت و...
2. دعا براي سلامتي حضرت
در دعا براي سلامتي امام زمان (عجّل‏ اللّه ‏تعالي ‏فرجه الشریف)، نيز گاهي تصريح به سلامتي و حفظ حضرت شده و گاهي به صورتهاي ديگر آمده است. از نمونه اين دعاها دفع حسد و شر حيله‏گران و ظالمان و جباران از حضرت است. سلامهايي كه به حضرت داده شده بسيار زياد است و همه حاوي مضامين بالا از عقايد شيعه در مورد آن حضرت و صفات و خصائص و ديگر جوانب او است. اين سلامها همه به منزله دعا براي سلامتي حضرت بوده و نيز اداي احترام و عرض ادب خدمت اوست.
در اين سلامها اشاره شده كه تحيتي از جانب خود انسان و نيز درخواست از خداوند است كه سلام جميع مؤمنين و مؤمنات از شرق و غرب عالم را به او برساند، حفظ حضرت از هر طرف و از هر جهت، حفظ پيامبراکرم (صلّي‏ اللّه‏ عليه‏ و آله) و ائمه، (عليهم‏ السلام)، به آن حضرت و درباره آن حضرت، دعا براي طول عمر و زينت زمين به بقاء حضرت به عبارات مختلف.
صلواتهايي كه در ادعيه و زيارات نسبت به حضرت آمده به انواع و اقسام و عبارات مختلف است و اكثرا همواره با صلوات بر پيامبراکرم (صلّي ‏اللّه‏ عليه ‏و آله) و ديگر معصومين، (عليهم ‏السلام)، آمده است.
دعاهايي كه در ارتباط غير مستقيم با حضرت است
1. دعا براي دوستان و ياوران و خدام آن حضرت
دعا براي دوستان و ياوران و زائرين حضرت نيز در ادعيه و زيارات به چشم مي‏خورد. مضاميني از قبيل كمک خواستن از خداوند و ياري حق تعالي براي آنها دعا براي اينكه خداوند آنها را دوست بدارد.
2. دعاهاي شخصي كه در رابطه با حضرت براي خود دعا مي‏نماييم
در ادعيه و زيارات مضاميني آمده كه دعا براي خود انسان در رابطه با امام زمان (عجّل ‏اللّه ‏تعالي ‏فرجه الشریف)، است. از نمونه‏هاي آن موارد زير است:
از اعوان و انصار و ياران و ملازمان و محافظان و تابعين و دوستان و خونخواهان و خالصان و پيشروان در اداي اوامر حضرت و راضي و تسليم بودن نسبت به آن حضرت، از منتظران ظهور و فرج حضرت بودن، محشور گشتن در زمره آن حضرت و زير پرچم حضرت، در قيامت از ياران حضرت بودن، توفيق اداي حقوق آن حضرت، درك ظهور و زمان پس از ظهور حضرت و بازگشت و زنده شدن در صورت مرگ قبل از ظهور.
خداوند رأفت و رحمت و دعاهاي خير حضرت را به ما برساند، نماز ما را بخاطر او قبول كند، دعاي ما را به او مستجاب فرمايد، گناهان ما را به او ببخشد، رضايت او را بر ما منّت نهد، ما را به او ببخشد، رضايت او را بر ما منّت نهد، ما اجتهاد در طاعت او داشته باشيم و اجتناب از معصيت او كنيم.
برآوردن حوايج بخاطر او، توفيق زيارت حضرت به انواع آن و با عبارات مختلف، ثبات در متابعت حضرت و يقين در زمان غيبت بر وجود آن حضرت و مسأله ظهور، گرفته نشدن ياد او از ما، توفيق دعا براي حضرت، برطرف شدن شك و شبهه، دفع بلا از ما بخاطر آن حضرت.
آنچه آل محمد، (صلّي‏ اللّه‏ عليه ‏و آله)، را خوش آيد و آنچه دشمنانشان از آن حذر كنند از ما ببينند، خداوند ما را به محبت او منتفع سازد، دعا براي عود به زيارت حضرت، دوري از شک و شبهه در مورد حضرت و داشتن خلوص، دوري از كسالت و بيكاري، سلامتي در امتحان الهي، نرمي و خضوع باطني براي ولي امر خداوند، صبر در زمان غيبت و عجله نداشتن در امر ظهور.
3. دعا عليه دشمنان حضرت
در ادعيه و زيارات دعا بر عليه دشمنان و خواركنندگان حضرت نيز آمده است. مضاميني از قبيل خوار شدن خوار كنندگان (خاذلين) حضرت، دعا عليه انواع دشمنان حضرت، دعا براي اينكه خداوند دشمنانش را دشمن بدارد.
در ادعيه و زيارات مربوط به حضرت مضامين ديگري نيز آمده كه به آنها اشاره مي‏شود:
1. شكواي دل با خداوند و امام زمان، (عجّل‏ اللّه ‏تعالي ‏فرجه الشریف)، از دشواريهاي زمانه و طولاني شدن غيبت و استغاثه به آنها، كه اكثرا با مضامين بالا و بصورت خطابي است، و گاهي كلماتي از قبيل «الغوث» و «ادركني» و «العجل» آمده است.
2. بيان فضائل و خصائص مظلوميت اهل‏بيت، (عليهم ‏السلام) و بخصوص امام ‏زمان (عجّل‏ اللّه ‏تعالي ‏فرجه الشریف)،
3. شهادت به اعتقادات درباره حضرت؛ از قبيل طول عمر حضرت و رجعت و عدل جهاني كه به دست او تحقق مي‏يابد.
4. تجديد بيعت و اعلام آمادگي براي جانفشاني و اطاعت از اوامر آن حضرت.
بخش دوم
برشمردن دعاها و زيارات مربوط امام عصر (عجّل‏ اللّه ‏تعالي ‏فرجه الشریف)، و ذكر منابع آنها و فشرده‏اي از محتواي هر يك، بخش دوم اين نوشتار را تشكيل مي‏دهد.
1. دعاي ندبه
دعاي ندبه از اعمال سرداب مقدس امام زمان (عجّل‏ اللّه ‏تعالي ‏فرجه الشریف)، و نيز از اعمال عيد فطر و روز جمعه است، و خواندن آن در همه اوقات مناسب است.
اين دعا گر چه مربوط به امام زمان (عجّل‏ اللّه ‏تعالي ‏فرجه الشریف)، است، ولي مي‏توان گفت يك دور عقايد تشيع در آن آمده است.
در اين دعا ابتدا توحيد و سپس نبوت انبيا و پيامبر و بعد مسأله وصايت اميرالمؤمنين، (عليهم‏السلام) و فتنه‏هاي پس از پيامبراکرم (صلّي ‏اللّه‏ عليه‏ و آله)، آمده و پس از اشاره‏اي به ائمه، (عليهم‏السلام) موضوع امام زمان (عجّل‏ اللّه ‏تعالي ‏فرجه الشریف)، آورده شده و درباره غيبت و ديگر جوانب مربوط به آن حضرت در قالب شكواي دل خطاب به حضرت آمده است و در آخر هم دعاهايي بسيار مختصر و جامع آمده است. [1]
2. دعاي عهد
از امام صادق (عليه‏السلام) روايت شده كه فرمودند:
هر كس چهل روز صبح هنگام، دعاي عهد را بخواند از ياران قائم ما است و اگر قبل از ظهور آن حضرت از دنيا برود خداوند او را در زمان ظهور از قبر بيرون مي‏آورد كه در خدمت حضرت باشد. خداوند به هر كلمه‏اي از اين دعا هزار حسنه عطا فرمايد و هزار گناه محو مي‏نمايد.
دعاي عهد ابتدا خداوند را به اسامي و صفات مي‏خواند و بعد صلوات بر امام زمان (عجّل‏ اللّه ‏تعالي ‏فرجه الشریف)، است. سپس دعاهايي در مورد آن حضرت و فرج او و نيز حضور ما در زمان حضرت و ديدار روي حضرت دارد. [2]
3. زيارت آل ياسين
اين زيارت توقيعي است كه از ناحيه مقدس امام عصر (عجّل‏ اللّه ‏تعالي ‏فرجه الشریف)، صادر گشته و حضرت مي‏فرمايند:
هر گاه خواستيد به ما توجه پيدا كنيد همانگونه كه خداوند فرمود بگوييد: سلام علي آل ياسين...
اين زيارت بسيار معتبر و پرمحتوي است و مي‏توان گفت: خلاصه‏اي از عقيده هر شيعه در زمان غيبت است و آنچه يک شيعه بايد در زمان غيبت بداند در آن آمده است.
در اين زيارت ابتدا سلامهاي متعددي با مضامين بالا، خطاب به امام زمان، (عجّل‏ اللّه ‏تعالي ‏فرجه الشریف) آمده و سپس حضرت را براي عقايد قلبي خود از اقرار به ائمه (عليهم‏السلام) و ديگر عقايد تشيع شاهد مي‏گيرد.
در دعاي بعد از زيارت آل‏ياسين هم پس از صلوات بر پيامبر، دعاهايي در مورد دعا كننده دارد و بعد صلوات بر حضرت حجت، با القاب مخصوص است و بعد دعاهايي در مورد حفظ و فرج و تأييد و ظهور حضرت و درباره شيعيان آمده است. [3]
4. زيارت حضرت در حرم سامرا
زيارتي است كه شهيد در مزار خود و نيز ابن مشهدي در المزار الكبير آورده‏اند:
هنگامي كه از زيارت دو امام در سامرا فارغ شدي بر در حرم امام زمان، (عجّل‏ اللّه ‏تعالي ‏فرجه الشریف) بايست و بگو: السلام عليك يا خليفة ‏الله و... سپس بر در سرداب غيبت بين دو درب بايست در حالي كه...
اين زيارت ابتدا سلامهاي متعددي با مضاميني بسيار سنگين دارد كه حاوي فضائل و خصايص حضرت و پاره‏اي از اعتقادات شيعه است و بعد شهادت به جوانب مختلف حضرت و مطالبي در مورد ظهور و بعد از ظهور خطاب به آن حضرت است و در آخر صلوات بر پيامبر و آل آن حضرت و دعا براي تعجيل فرج به چند شكل و براي ياري خداوند بوسيله حضرت و احياي دين توسط حضرت و ايجاد امنيت توسط حضرت و برپايي عدل و برطرف شدن ظلم توسط حضرت است و به صلوات ختم مي‏شود. [4]
5. زيارت امام زمان (عليه‏السلام) در سرداب مقدس
زيارتي است كه شهيد در مزار و ابن المشهدي در المزار الكبير آورده‏اند كه هنگام داخل شدن در سرداب خوانده مي‏شود و بعد از زيارت دوازده ركعت نماز دارد و بعد دعاي «الهي عظم البلاء...» خوانده مي‏شود.
اين زيارت هم سلامهايي بسيار جامع و كامل دارد كه غير از معصوم (عليه‏السلام) ديگري نمي‏تواند آن كلمات را بيان فرمايد و در آخر حضرت را بر عقايد قلبي خود شاهد مي‏گيرد و دعايي كوتاه در آخر دارد، و پس از آن نماز و صلواتي با عباراتي سنگين براي حضرت آمده است. [5]
6. صلوات بر امام زمان
صلواتي است شامل درود بر آن حضرت و دعا براي ظهور او به عبارتهاي مختلف و همچنين دعا براي بعد از ظهور حضرت است كه همان كارها و برنامه‏هاي حضرت است. [6]
7. زيارت حضرت پس از نماز صبح
زيارتي است كه هر روز پس از نماز صبح خوانده مي‏شود. در اين زيارت از خدا طلب صلوات بر حضرت از سوي جميع مؤمنين مي‏نمايد و همچنين تجديد بيعت با حضرت و دعا براي خود كه از ياران حضرت و اطرافيان و نگهبانان و شهيدان در ركاب حضرت باشيم. [7]
8. دعا در زمان غيبت
دعايي است كه در زمان غيبت خوانده مي‏شود و به گفته شهيد و ابن مشهدي از ناحيه خود حضرت وارد شده و اين دعا بعد از اعمال سرداب نيز خوانده مي‏شود.
در اين دعا ابتدا شكايت به خداوند از زمان غيبت آمده و پس از صلوات دعا براي فرج و استغاثه به پيامبر و اميرالمؤمنين (عليهم ‏السلام) و بعد استغاثه به امام زمان (عجّل‏ اللّه ‏تعالي ‏فرجه الشریف)، است. [8]
9. زيارت امام زمان در روز جمعه
زيارتي است كه در روز جمعه) وارد شده است.
اين زيارت ابتدا سلامهايي است متعدد كه همه حاوي صفات و خصايص و فضايل حضرت و گاهي حاوي دعاي براي فرج و ديگر جوانب حضرت است و سپس ذكر صلوات آمده و دعا براي خود كه از منتظران و ياران و شهيدان و دوستان حضرت باشيم. بعد از آن خطاب به حضرت درد دل و شكوايي دارد. [9]
10. دعا براي حضرت در شب نيمه شعبان
دعايي است كه در شب نيمه شعبان خوانده مي‏شود. در اين دعا خداوند را بحق مولود نيمه شعبان قسم مي‏دهد و القاب و فضايل حضرت و بعد صلوات بر حضرت آمده و دعا براي حضور در ظهور حضرت و از ياران آن حضرت بودن و در آخر صلوات بر ايشان و لعن بر دشمنان ايشان ذكر شده است. [10]
11. دعا براي امام زمان در روز جمعه
اين دعا در اصل صلواتي است كه در اعمال روز جمعه وارد شده است. ابتدا صلوات‌هايي بر پيامبر و اميرالمؤمنين و ائمه (عليهم‏ السلام) و بعد صلواتي بر همه معصومين است. سپس صلوات بر امام زمان (عجّل‏ اللّه ‏تعالي ‏فرجه الشریف)، است و بعد دعا براي طول عمر حضرت و حفظ حضرت از انواع شرور و دعا براي رعيت و شيعيان حضرت و دعا براي فرج و ظهور حضرت به انواع مختلف و در آخر صلواتي بر پنج تن و امام زمان (عجّل‏ اللّه ‏تعالي ‏فرجه الشریف)، آمده است. [11]
12. دعا براي امام زمان در سرداب مقدس
اين دعا از امام رضا (عليه‏السلام) نقل شده و در اعمال سرداب مقدس آمده است. ابتدا دعا براي سلامتي حضرت با القاب خاص آمده و حفظ از شرور و تأييد آن حضرت از جانب خداوند و دعا براي فرج و ظهور حضرت و انواع دعا عليه دشمنان امام زمان و اقرار به صفات حضرت و دعا براي خود نسبت به حضرت و نيز دعاهايي كلي براي خود انسان و در آخر صلوات بر ائمه (عليهم ‏السلام) و اقرار به فضايل و خصايص اهل‏بيت (عليهم ‏السلام) آمده است. [12]
13. دعا براي امام زمان در زمان غيبت
دعايي كه ابوعمرو، عثمان بن سعيد عَمري، اولين نائب از نوّاب اربعه زمان در غيبت صغري خوانده و ابوعلي محمدبن همام شنيده و او را امر نموده كه اين دعا را بخواند، و سيد بن طاووس نيز فرموده كه ما اين دعا را از فضل خدا مي‏دانيم.
در ابتداي اين دعا جمله «اللهم عرّفني نفسک...» آمده و سپس به حقانیت پيامبر و ائمه (عليهم ‏السلام) شهادت داده و بعد دعا براي سلامتي امام زمان (عجّل‏ اللّه ‏تعالي ‏فرجه الشریف)  و دعا براي طول عمر حضرت است و در همه اينها معارف بالايي درباره آن حضرت آورده است. سپس دعا براي خودمان از قبيل يقين و حالت انتظار و تسليم در مقابل حضرت و از ياران حضرت بودن آمده است. بعد از آن دعا براي فرج و لعن بر دشمنان حضرت و دعا براي بعد از ظهور حضرت و صلوات بر ائمه (عليهم ‏السلام) و سپس شكايت از زمان و دعا عليه دشمنان حضرت و نيز تحقق يافتن تمام خوبيها توسط حضرت آمده است. [13]
اميد است اين مختصر انس دلهايي باشد كه در عصر غيبت، انيسي جز مولايشان براي دل خود ندارند و با آنچه به عنوان خطاب با حضرت ولي عصر (عجّل‏ اللّه ‏تعالي ‏فرجه الشریف)، بر زبان مي‏آورند، از اعماق وجود آن محبوب دلها را دعا كنند و از دور و نزديک سلامش نمايند و بر او درود فرستند.
نويسنده: محمد انصاري زنجاني

پي‏‌نوشتها:
.[1] ر.ک: كتاب محمد بن حسين بن سفيان بزوفري (خطي)؛ المزار القديم، راوندي (م 573 ق.)؛ المزار الكبير، محمدبن مشهدي (م قرن 6)؛ جمال‏الاسبوع، سيد بن طاووس، ص553؛ الاقبال بالاعمال، سيد بن طاووس، ص295، ب87، دعا بعد صلاة عيد الفطر؛ مصباح‏الزائر، سيد بن طاووس، ص446، اعمال سرداب؛ بحارالانوار، محمدباقر مجلسي، ج102، ص111؛ زادالمعاد، محمدباقر مجلسي، ب11، زيارت صاحب‏الزمان.
[2]. ر.ک: مصباح‏الزائر، سيد بن طاووس، ص235، 236؛ بحارالانوار، ج53، ص95، ح111؛ ج102، ص111؛ مفاتيح‏الجنان، ص539 ـ 540.
[3]. ر.ك: الاحتجاج، طبرسي، ج2، ص316 ـ 318؛بحارالانوار، ج53، ص171، ح57؛ ج94، ص3؛  ج102، ص81، ح1؛ مفاتيح‏الجنان، ص523ـ525.
[4]. ر.ك: المزار الكبير، ابن مشهدي، ص194 ـ 196؛ مزار شهيد، ص62 ـ 63؛ بحارالانوار، ج102، ص116 ـ 118؛ مفاتيح‏الجنان، ص526 ـ 529.
[5]. ر.ك: المزار الكبير، ابن مشهدي، ص196؛ مزار شهيد، ص64 ـ 65؛ مصباح الزائر، سيد بن طاووس، ص228، 229؛ بحارالانوار، ج102، ص101 ـ 109؛ مفاتيح‏الجنان، ص529 ـ 531.
[6]. ر.ك: مصباح الزائر، سيد بن طاووس، ص228، 229؛ بحارالانوار، ج102، ص102؛ مفاتيح‏الجنان، ص531.
[7]. ر.ك: مصباح الزائر، سيد بن طاووس، ص228، 229؛ بحارالانوار، ج102، ص110؛ مفاتيح‏الجنان، ص538 ـ 539.
[8]. ر.ك: المزار الكبير، محمد ابن مشهدي، ص196؛ مزار شهيد، ص64، 65؛ بحارالانوار، ج102، ص119؛ مفاتيح‏الجنان، ص531 ـ 532، شبيه آن در ص115 ـ 116، و نيز دعاي بعد از نماز امام زمان در بحارالانوار، ج91، ص190 و مفاتيح الجنان، ص45 ـ 46.
[9]. ر.ك: بحارالانوار، ج102، ص215؛ مفاتيح‏الجنان، ص59 ـ 60.
[10]. ر.ك: الاقبال بالاعمال، سيد بن طاووس، ص705 ـ 706؛ مفاتيح‏الجنان، ص59 ـ 60.
[11]. ر.ك: الغيبة، شيخ طوسي، ص177؛ جمال‏الاسبوع، سيدبن طاووس، ص494 ـ 504؛ بحارالانوار، ج52، ص17 ـ 22، ج94، ص181؛ مفاتيح‏الجنان، ص51 ـ 53.
[12]. ر.ك: المصباح، كفعمي، ص548؛ مصباح الزائر، سيد بن طاووس، ص226، 227؛ جمال‏الاسبوع، سيد بن طاووس، ص506 ـ 511؛ بحارالانوار، ج95، ص330، ح4؛ ج102، ص111؛ بحارالانوار، ج95، ص332، ح5؛ مفاتيح‏الجنان، ص541 ـ 543.
[13]. ر.ك: كمال‏الدين، شيخ صدوق، ج2، ص190؛ مصباح الزائر، سيد بن طاووس، ص220 ـ 223؛ جمال‏الاسبوع، سيد بن طاووس، ص521 ـ 529؛ بحارالانوار، ج53، ص187، ح18؛ ج5، ص327، ح3؛ ج102، ص89؛ مفاتيح‏الجنان، ص588 ـ 591.